Son yıllarda Türkiye’de ilk cumhuriyet yıllarında inşa edilen demiryolları hakkında küçümseyici ifadeler kullanan siyasiler beni fazlasıyla rahatsız etmekte idi. Raylı sistem projeleri yönettiğim içini bu konuya ilgim de var.
Babamdan, zamanında çalıştığı demiryolu şantiyeleri hatıralarını dinlemiş olduğumdan, bu sözler benim üzerimde küfür edilmiş etkisi yaratıyor. Bu nedenle bu yazıyı hazırlayıp yayınlamayı görev belledim.
Buradaki rakamlar büyük ölçüde Devlet Demir Yollarının WEB sitesinden alınmıştır. Bunların o sitede yayınlanmakta olduğu gözden kaçmış olabilir, belki de zamanla kaldırılır.
(Not: Daha sonra baktığımda Wikipediada da, -fabrika açılışları vb hariç- aynı bilgilerin olduğunu gördüm – Mayıs 2020)
TÜRKİYE’DE RAYLI SİSTEMLERİN KISA TARİHİ
- 1856-1866 İlk Demiryolu inşaatı ( İzmir-Aydın 130km İngilizler) – Abdülmecit
İşletim imtiyazları İngilizlere verildi. Demiryolu hattının 20 km sağında solunda kalan yeraltı kaynaklarının işletme hakları da İngilizlere verildi. Ayrıca kilometre başına kar güvencesi verildi. - 1865-1912 İzmir-Turgutlu-Afyon ve Manisa-Bandırma demiryolu (696km İngilizler) – Abdülaziz
- 1872 İlk Tramvay – (atlı) Azapkapı-karaköy-…-ortaköy, Eminönü-Aksaray – Abdülaziz
- 1871-1873 Haydarpaşa-İzmit 91km demiryolu inşaatı (Milli) – Abdülaziz
- 1871-1875 Mudanya-Bursa (Fransız) 42 km (Devletleştirildikten sonra söküldü)
- 1876 Karaköy-Galata Tünel (Fransız) – Abdülaziz
- 1886 Mersin-Tarsus-Adana – 68 km (Fransız)
- 1888 Istanbul-Alpullu-Kırklareli 336 km (Baron Maurice de Hirch) II Abdulhamid
- 1892 İzmit-Arifiye-Eskişehir-Ankara (Alman)
- 1894 Eskişehir Lokomotif Onarım Tesisi Kuruluşu (Alman) II Abdülhamid
- 1896 Eskişehir-Kütahya-Afyonkarahisar-Konya (Alman)
- 1899 Arifiye-Adapazarı (Alman)
- Yukarıda listelenen İzmit’ten başlayan hattın uzunluğu 1029 km dir.
- 1918 Ankara Yahşihan 80km (Milli)
- 1924 Demiryollarının millileştirilmesi 1924 (Yaklaşık 4000 km)
- 1923-1950 Elektrikli tramvay (12 hat ile başlayıp 36 hatta çıktı)
- 1923-1943 Demiryollarının 8637 km ye ulaşması
- 1940-1950 Demiryolları savaş döneminde 370 km ilave
- 1951 Adapazarı Vagon Fabrikasının Kuruluşu
- 1958 Eskişehir Lokomotif Fabrikasının Kuruluşu
- 1960 Tramvayların kaldırılma kararı (16 hatta düşüldü)
- 1961 İlk Buharlı Lokomotif’in üretimi (Eskişehir)
- 1979 TUVASAŞ Elektrikli Tren Dizileri Üretimi – Adapazarı
- 1992 Tramvay tekrar (Topkapı-Beyazıt) (N.Sözen)
CUMHURİYET DÖNEMİ DEMİRYOLU İNŞAATLARI HAKKINDA
Cumhuriyet dönemine gelindiğinde yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’ne 2324 km si yabancıların mülkiyetinde olan 4559 km demiryolu intikal etmiş. Osmanlı döneminde inşa edildiği halde bugünkü sınırlarımızın dışında kalan 4060km demiryolu daha varmış.
Genç Cumhuriyet bir yandan Osmanlı’nın borçlarını öderken bir yandan da yabancıların işletme imtiyazı altında olan 2324 km demiryolunu parasını ödeyerek 1948 e kadar devletleştirmiş.
İmtiyaz denince, işletme hakkı, hattın iki yanındaki 20km ilk şerit içinde kalan yeraltı kaynaklarının işletme hakkı, kilometre başına kar garantisi gibi taahhütlerden söz ediyoruz. Tanıdık geliyor değil mi?
Millileştirilenlerin üzerine de 1960 lara kadar 4000 km daha demiryolu yapılmış, babam gibi insanların emekleri ile.
Bunun 1900 kilometresi 1923-1933 arasında, yani ilk on yıl içinde. 1600 kilometresi 1944 e kadar. 1944 sonrasında ikinci dünya savaşının sıkıntıları içinde bu tempo düşmüş, ama o dönemde dahi, 1953 e kadar 220 kilometre daha demiryolu yapılmış.
1950 den sonra da Marshall planının uygulanması ve demiryollarının “komünist işi” olduğu fikrinin empoze edilmesi ile bu işlere adeta son verildi. Bu bilgilere TCDD kayıtlarından da ulaşılabilir.
Cumhuriyetin ilk on yılında inşa edilen 1.600 kilometre ve ile artık güçlü ve imkanları geniş bir devlet olduğumuz son yıllarımızı, 2003-2014 arasını karşılaştıralım. Hadi, parasını ödeyerek satın aldığımız 2404 kilometreyi de gözardı edelim.
2003-2014 arasında açılan normal demiryolu 293 kilometre, yüksek hızlı demiryolu hattı da 1.184 kilometre olmuş, toplamda 1477 kilometre. Yani başlangıçtaki performansı yakalamamıza az kalmış !
Erken Cumhuriyet dönemindeki kalkınma heyecanı, hep birlikte seferberlik havasında verilen mücadele, yokluk içinde ortaya çıkarılan eserler gurur duyulması gereken bir mucizedir.